Công lý cho cả người đã bị xiềng xích
Ngày 25/7/2024, phạm nhân Lê Văn T. (sinh năm 1989) đang thi hành án tại Trại tạm giam Công an tỉnh An Giang được đưa ra khỏi buồng giam để “giáo dục” sau hành vi chống đối. Ít giờ sau, người này tử vong. Giám định pháp y cho thấy nạn nhân chết vì chấn thương sọ não, gãy xương sườn, tràn dịch màng phổi, tụ máu ổ bụng – dấu hiệu của một vụ hành hung có tổ chức.
Cơ quan điều tra VKSNDTC đã khởi tố vụ án, bắt tạm giam 5 cựu cán bộ trại tạm giam về tội “Dùng nhục hình” theo Điều 373 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017)[1]. Điều đáng chú ý, toàn bộ bị can đều là người thi hành công vụ – tức chủ thể có nghĩa vụ tuân thủ pháp luật nghiêm ngặt và bảo vệ quyền con người.
Việc chuyển hồ sơ sang CQĐT VKSNDTC thể hiện sự quyết liệt trong xử lý vi phạm từ bên trong hệ thống tư pháp, khẳng định: Công lý không dừng lại ở danh phận.
Thiết chế điều tra đặc thù của nền tư pháp Việt Nam
Theo khoản 2 Điều 38 Luật Tổ chức Viện Kiểm sát Nhân dân năm 2014, CQĐT VKSNDTC có thẩm quyền điều tra các tội xâm phạm hoạt động tư pháp như: dùng nhục hình, bức cung, làm sai lệch hồ sơ vụ án, ra bản án trái pháp luật…[2]. Đây là nhóm tội phạm “tự thân tư pháp”, trong đó người thực hiện hành vi vi phạm lại chính là thành tố của hệ thống tố tụng.
Điều 18 Luật Cơ quan điều tra hình sự năm 2015 quy định: CQĐT VKSNDTC có nhiệm vụ điều tra các hành vi phạm tội do người có chức vụ trong các cơ quan tiến hành tố tụng và cơ quan thi hành án gây ra khi thi hành công vụ[3].
Thiết chế điều tra này ra đời để giải quyết nghịch lý: Nếu cơ quan điều tra ngành công an vi phạm thì ai sẽ điều tra họ? Nếu tòa án ra bản án trái luật thì ai kiểm soát? CQĐT thuộc Viện Kiểm sát chính là câu trả lời - một cơ chế kiểm soát quyền lực tư pháp từ bên trong nhưng đảm bảo độc lập nghiệp vụ.
Thực tiễn Việt Nam đã chứng minh vai trò thiết yếu của CQĐT VKSNDTC trong nhiều vụ án đặc biệt: vụ bức cung ở Bạc Liêu, vụ án oan Huỳnh Văn Nén, hay gần đây là vụ nhục hình tại An Giang.
Các thiết chế điều tra tương tự trên thế giới
So sánh với các hệ thống pháp lý quốc tế, có thể thấy thiết kế cơ quan điều tra độc lập thuộc kiểm sát là lựa chọn phổ biến:
Đức: Viện Công tố (Staatsanwaltschaft) là cơ quan điều tra độc lập, điều tra cả các sai phạm của cảnh sát và tư pháp. Cơ quan này chịu trách nhiệm giám sát pháp luật, hoạt động biệt lập với lực lượng hành pháp để đảm bảo không có xung đột lợi ích[6][7].
Nhật Bản: Viện công tố (Kensatsu) có quyền khởi tố và điều tra các vụ việc tư pháp, giám sát cả cảnh sát điều tra. Luật hình sự Nhật quy định trách nhiệm cá nhân cao, mọi vi phạm tố tụng đều có thể dẫn đến truy cứu hình sự[6].
Pháp: Các vụ sai phạm trong tư pháp có thể do các đơn vị công tố chuyên biệt hoặc thanh tra tư pháp (Inspection Générale de la Justice) độc lập xử lý. Đây là thiết chế mang tính thanh tra - kiểm soát nội bộ nhưng có thẩm quyền điều tra công khai.
Hoa Kỳ: Văn phòng Điều tra Đặc biệt thuộc Bộ Tư pháp (Office of Special Investigations) có thể truy cứu cả sĩ quan cảnh sát, công tố viên và thẩm phán nếu có dấu hiệu vi phạm quyền hiến định của công dân. Các công tố viên liên bang giữ vai trò tối cao trong khởi tố các hành vi xâm phạm tư pháp[8].
Như vậy, hệ thống kiểm soát ngang đối với tư pháp không phải lựa chọn cá biệt, mà là chuẩn mực quốc tế trong một nền pháp quyền hiện đại.
Tăng cường cơ chế kiểm sát tư pháp tại Việt Nam
Luật Thi hành án hình sự năm 2019 đã bổ sung quy định về trách nhiệm của cơ quan quản lý trại giam trong việc kịp thời phát hiện, xử lý hành vi vi phạm pháp luật của cán bộ trại giam[4]. Đây là nền tảng pháp lý quan trọng cho việc phát hiện và xử lý các hành vi như dùng nhục hình, bạo hành trong trại giam.
Cùng với đó, Bộ luật Hình sự 2015 sửa đổi 2017 quy định khung hình phạt nghiêm khắc cho tội danh “dùng nhục hình” – từ 1 năm đến 12 năm tù, tùy theo mức độ hậu quả. Đồng thời, Luật Tổ chức Viện kiểm sát cũng mở rộng vai trò kiểm sát viên trong khâu tố tụng, tăng cường hoạt động thanh tra nội bộ trong ngành tư pháp.
Luật sửa đổi Luật Cơ quan điều tra hình sự năm 2022 tiếp tục khẳng định thẩm quyền độc lập của CQĐT thuộc Viện Kiểm sát trong điều tra hành vi vi phạm của cán bộ tố tụng – một bước tiến quan trọng về thể chế pháp lý.
Người gác cửa cuối cùng của hệ thống tư pháp
Tòa án là nơi phán xử, nhưng Viện Kiểm sát là người bảo đảm rằng phán xử đó tuân thủ pháp luật. Trong cấu trúc nhà nước pháp quyền, vai trò “gác cửa” của Viện Kiểm sát Tối cao thể hiện qua ba cấp độ:
- Kiểm sát hoạt động điều tra, buộc các cơ quan tố tụng tuân thủ đúng trình tự pháp luật.
- Truy tố công bằng – không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội.
- Điều tra những hành vi vi phạm tư pháp từ chính nội bộ – thông qua CQĐT VKSNDTC.
Vụ án tại An Giang là ví dụ điển hình cho vai trò số 3. Khi các cán bộ trại tạm giam vi phạm, CQĐT VKSNDTC là cơ chế duy nhất có thể đảm bảo điều tra khách quan, vô tư. Đó không chỉ là phản ứng xử lý hậu quả, mà là một biểu hiện sống động của nguyên tắc: không ai đứng trên pháp luật – kể cả người làm luật.
Pháp quyền – lời hứa không chỉ dành cho người vô tội
Một nền tư pháp chỉ thực sự có giá trị khi nó đối xử công bằng với cả người bị buộc tội, người bị giam giữ – những chủ thể dễ bị tổn thương nhất. CQĐT thuộc Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao không chỉ là một thiết chế điều tra, mà còn là hiện thân cho sự kiểm soát quyền lực từ bên trong.
Việc duy trì, củng cố, và nâng cao năng lực của cơ quan này là yêu cầu bắt buộc trong tiến trình cải cách tư pháp hiện nay. Đồng thời, đó cũng là cách Việt Nam cụ thể hóa các cam kết quốc tế như Công ước Chống tra tấn của Liên Hợp Quốc (CAT)[5].
Pháp luật không sinh ra để bảo vệ người mạnh. Nó tồn tại để răn đe lạm quyền và bảo vệ công lý – ngay cả khi người cần bảo vệ là một phạm nhân lặng lẽ giữa bốn bức tường trại giam.
Tài liệu tham khảo:
[1] Bộ luật Hình sự năm 2015, sửa đổi bổ sung năm 2017, Điều 373: Tội dùng nhục hình.
[2] Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 2014, Điều 38, khoản 2.
[3] Luật Cơ quan điều tra hình sự năm 2015, Điều 18.
[4] Luật Thi hành án hình sự năm 2019, Điều 38.
[5] United Nations Convention Against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CAT), 1984.
[6] Japanese Code of Criminal Procedure (刑事訴訟法), Articles 248–257.
[7] German Judiciary Act (Gerichtsverfassungsgesetz – GVG), Sections 141–152.
[8] U.S. Department of Justice, Civil Rights Division, Special Litigation Section – Mission and authority.
(Các dẫn chiếu thực tiễn lấy từ các bài báo: PLO, VnExpress, Tuổi Trẻ, Thanh Niên, Tiền Phong, VOV, đăng ngày 29/7/2025 về vụ việc tại An Giang.)
XEM THÊM
.jpg)
Luật Sư – Chặng đường 80 năm giữ Lửa Công Lý, đồng hành Cùng Tư pháp Việt Nam
Người giữ “mạch đập” bình yên của đất Tổ và Chân dung Thiếu tướng Nguyễn Minh Tuấn
Từ gà lôi trắng đến bản án 6 năm tù: Khi công lý cần có một trái tim
Từ “Bình Minh” đến “Bình Minh Việt” – Giới hạn của bảo hộ nhãn hiệu và cạnh tranh công bằng
Chân dung Tướng Mai Hoàng – hình ảnh người Công an nhân dân trong kỷ nguyên mới
