(TPVN) - Từ ngày 01/7/2025, Trưởng và Phó Trưởng Công an cấp xã (là điều tra viên trung cấp hoặc cao cấp) được phép thực hiện hoạt động khởi tố và điều tra hình sự trong một số vụ án cụ thể theo ủy quyền của cấp tỉnh. Đây là lần đầu tiên hệ thống pháp luật tố tụng Việt Nam ghi nhận chính thức thẩm quyền điều tra ở cấp xã – mở ra một bước ngoặt cải cách chưa từng có trong lịch sử tư pháp nước nhà. Nhưng đồng thời, cũng đặt ra những câu hỏi pháp lý gai góc về kiểm soát quyền lực, năng lực nghiệp vụ và ranh giới giữa phân quyền – phân cấp – phân trách nhiệm.
Khi luật pháp “mở cửa” cho cấp xã làm điều tra viên
Với hiệu lực từ ngày 01/7/2025, Luật số 99/2025/QH15 sửa đổi, bổ sung Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 đã chính thức trao thẩm quyền điều tra cho Trưởng hoặc Phó Trưởng Công an cấp xã, với điều kiện họ phải là điều tra viên trung cấp hoặc cao cấp và được Thủ trưởng Cơ quan điều tra cấp tỉnh phân công bằng văn bản [1].Điều 163 Bộ luật Tố tụng hình sự 2025, sửa đổi tại khoản 5, quy định rõ: “Điều tra viên trung cấp, cao cấp là Trưởng hoặc Phó Trưởng Công an xã, phường, thị trấn được Thủ trưởng Cơ quan điều tra có thẩm quyền phân công có thể tiến hành hoạt động khởi tố, điều tra đối với tội phạm ít nghiêm trọng hoặc nghiêm trọng xảy ra tại địa bàn” [1].
Điều này đồng nghĩa, lần đầu tiên trong lịch sử tố tụng hình sự, một chủ thể ở cấp xã – vốn trước đây chỉ có nhiệm vụ tiếp nhận tin báo, giữ gìn hiện trường – nay đã có thể khởi tố vụ án, lập hồ sơ điều tra, thậm chí đề nghị truy tố nếu được ủy quyền.
Lý do và kỳ vọng: Phân quyền để không phân tán trách nhiệm
Cơ sở của bước cải cách này bắt nguồn từ thực tiễn tổ chức lại bộ máy công an nhân dân theo hướng “tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả”, trong đó Công an xã chính quy là “cánh tay nối dài” của hệ thống an ninh – tư pháp ở cơ sở. Tình trạng quá tải tại cơ quan điều tra cấp huyện và tỉnh, đặc biệt tại các địa bàn rộng lớn, xa trung tâm, là một thực tế hiển hiện [2].Do đó, việc phân quyền điều tra cho lực lượng ở tuyến đầu – Công an cấp xã – là hợp lý về mặt nghiệp vụ và tổ chức. Đây cũng là bước thể chế hóa chủ trương cải cách tư pháp tại Nghị quyết 27-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương về xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam đến năm 2030, định hướng đến 2045 [3].
Ngoài ra, theo đánh giá của Bộ Công an, Công an xã thường là lực lượng đầu tiên tiếp cận hiện trường, có điều kiện nắm bắt đầy đủ thông tin, nhân chứng, vật chứng ban đầu. Nếu phải chờ cấp huyện xuống xử lý, có thể làm chậm trễ, bỏ lọt tội phạm hoặc dẫn đến sai lệch bản chất vụ án [4].
Phân biệt rạch ròi: Ủy quyền, không phải “cấp điều tra mới”
Dù được trao thẩm quyền, nhưng Công an xã không phải là một cấp điều tra độc lập. Đây là điểm cần được khẳng định một cách rõ ràng để tránh hiểu nhầm và lạm quyền.Cụ thể, Điều 6 Thông tư liên tịch 04/2025/TTLT-BCA-VKSNDTC-TANDTC quy định: “Việc điều tra do Trưởng hoặc Phó Trưởng Công an xã thực hiện phải được ủy quyền bằng văn bản của Thủ trưởng Cơ quan điều tra cấp tỉnh. Mọi quyết định, biện pháp tố tụng trong quá trình này đều chịu sự giám sát và trách nhiệm của cấp ủy quyền” [5].
Nói cách khác, đây là mô hình ủy quyền tố tụng – không tạo ra cấp điều tra thứ tư (sau tỉnh, huyện, và xã) mà vẫn giữ tính thống nhất trong hệ thống pháp luật hình sự. Chính cơ chế này sẽ giúp đảm bảo quyền con người, quyền công dân, tránh việc giao quyền điều tra một cách tràn lan và thiếu kiểm soát.
Rủi ro và giới hạn: Những dấu hỏi pháp lý cần sớm được giải đáp
Tuy nhiên, không ít chuyên gia pháp lý cho rằng mô hình ủy quyền điều tra ở cấp xã tiềm ẩn những thách thức không nhỏ.Thứ nhất, về năng lực điều tra viên. Dù quy định bắt buộc điều tra viên trung cấp hoặc cao cấp, nhưng xét trên thực tế, việc đào tạo, sát hạch, và kiểm tra nghiệp vụ điều tra viên ở cấp xã còn rất hạn chế. Việc khởi tố sai, thu thập chứng cứ không hợp lệ, hoặc thậm chí ép cung – nhục hình… là những rủi ro có thể xảy ra nếu không kiểm soát chặt [6].
Thứ hai, cơ chế giám sát và kiểm sát. Dù Thông tư đã yêu cầu gửi văn bản ủy quyền ngay cho Viện kiểm sát nhân dân, nhưng việc kiểm sát trực tiếp lại vụ việc vẫn cần thời gian, con người và kinh nghiệm. Trong khi đó, một sai sót ban đầu của điều tra viên cấp xã có thể khiến cả quá trình tố tụng bị ảnh hưởng nghiêm trọng [5].
Thứ ba, là nguy cơ “hành chính hóa” tố tụng hình sự. Khi Trưởng Công an xã – vốn là người đứng đầu lực lượng hành chính – được giao quyền khởi tố, điều này cần được bóc tách và kiểm soát để tránh việc sử dụng quyền điều tra như một công cụ quản lý hành chính hoặc “giải quyết nội bộ” những mâu thuẫn tại địa phương.
Cần sớm ban hành hướng dẫn chi tiết và quy trình chuẩn
Để vận hành mô hình này một cách an toàn và hiệu quả, các chuyên gia đề xuất cần có các quy định dưới luật chi tiết về:- Tiêu chuẩn bổ nhiệm điều tra viên cấp xã;
- Quy trình kiểm sát điều tra ở cấp xã;
- Cơ chế kiểm tra hậu kiểm định kỳ từ cấp tỉnh, Viện kiểm sát cấp trên;
- Trách nhiệm pháp lý cụ thể nếu điều tra viên cấp xã vi phạm trong quá trình thực hiện ủy quyền điều tra.
Đồng thời, việc tổ chức tập huấn, nâng cao trình độ nghiệp vụ cho lực lượng Công an xã – đặc biệt là các điều tra viên – là yếu tố bắt buộc nếu muốn mô hình này thành công thực sự, chứ không chỉ dừng lại ở văn bản.
Nhìn rộng hơn: Cải cách phân quyền trong cả hệ thống tố tụng
Không chỉ dừng lại ở điều tra, Luật Tổ chức Viện kiểm sát và Bộ luật Tố tụng hình sự 2025 còn thực hiện phân cấp rõ ràng tại hai đầu còn lại của tam giác tố tụng: kiểm sát và xét xử.Từ 01/7/2025, hệ thống Viện kiểm sát nhân dân sẽ chuyển sang mô hình ba cấp, trong đó Viện Công tố và Kiểm sát xét xử phúc thẩm được tổ chức tại ba thành phố lớn và được Viện trưởng VKSND tối cao ủy quyền thực hiện các chức năng tố tụng [7].
Tòa án phúc thẩm cũng được tăng cường quyền tự chủ, khi Chánh án và Phó Chánh án được quyền phân công thẩm phán, kháng nghị giám đốc thẩm, kiến nghị pháp lý… Đặc biệt, Bộ luật mới quy định rõ về trách nhiệm thi hành án tử hình, yêu cầu công bố công khai nếu Chủ tịch nước không quyết định ân giảm trong thời hạn 1 năm [1].
Kết luận: Không phải ai có quyền, mà là ai chịu trách nhiệm
Cải cách phân quyền tư pháp là một xu thế tất yếu để giảm tải, tăng tốc độ xử lý án và đảm bảo quyền lợi pháp lý cho người dân ở cơ sở. Tuy nhiên, thẩm quyền luôn phải đi đôi với trách nhiệm, và sự phân quyền chỉ thực sự hiệu quả nếu có một cơ chế kiểm soát song hành.Việc trao quyền điều tra cho Trưởng/Phó Công an xã là một phép thử lớn với hệ thống tư pháp hình sự. Nếu thành công, đây sẽ là bước đột phá trong hiện đại hóa tố tụng – một mô hình Việt Nam đặc thù nhưng hiệu quả. Ngược lại, nếu triển khai thiếu kiểm soát, hệ quả có thể là oan sai, lạm quyền, và mất niềm tin vào pháp luật.
Trong thời đại của nhà nước pháp quyền, quyền lực không nằm ở việc “ai được làm gì” – mà là “ai chịu trách nhiệm trước pháp luật, công luận và chính lương tâm mình”.
Tài liệu tham khảo:
- Luật số 99/2025/QH15 ngày 27/6/2025, sửa đổi, bổ sung Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015.
- Báo Lao Động, “Chính thức cho Trưởng Công an xã được thực hiện quyền điều tra”, đăng ngày 27/6/2025.
- Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 09/11/2022 của Ban Chấp hành Trung ương.
- Bộ Công an, Thông cáo báo chí ngày 01/7/2025, tại www.bocongan.gov.vn.
- Thông tư liên tịch số 04/2025/TTLT-BCA-VKSNDTC-TANDTC, ngày 12/5/2025.
- VOV, “Tăng thẩm quyền điều tra cho Trưởng/Phó Công an xã”, 26/6/2025.
- Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân 2025 – sửa đổi theo hướng 3 cấp: trung ương – tỉnh –khu vực.
XEM THÊM
Từ quyền Hiến định đến gật đầu xin cho - Niềm tin vào nền Tư pháp quốc gia hiện đại
(LS. LTD) - Giữa những phiên tòa căng thẳng, điều khiến tôi trăn trở không chỉ là số phận của thân chủ, mà còn là ánh nhìn từ bục xét xử. Khi nào thì quyền tự bào chữa – một quyền hiến định thiêng liêng – lại bị xem như một sự không hợp tác? Và khi nào thì “xin – cho” trở thành chiếc thước đo để quyết định số phận con người?
Tư pháp kinh tế trong bảo vệ Đổi mới sáng tạo: Tham luận kiến tạo cơ chế tài phán IP cho Việt Nam
(TPVN) - Trong kỷ nguyên kinh tế tri thức, tài sản vô hình đã trở thành nguồn lực chiến lược. Tại Diễn đàn “Thể chế hoá đổi mới sáng tạo – Bảo vệ tài sản vô hình theo tinh thần Nghị quyết 57 và 68” sáng 11/9/2025, Hãng Luật La Défense, qua tham luận của Luật sư Lưu Tiến Dũng, đã nhấn mạnh vai trò của tư pháp kinh tế và cơ chế tài phán sở hữu trí tuệ như nền tảng để bảo vệ sáng tạo và nâng cao sức cạnh tranh quốc gia.
Đột phá tài phán hành chính để bảo vệ nhà đầu tư – Góc nhìn từ Movenpick Central
(TPVN) - Từ góc nhìn pháp lý, nhà đầu tư có hai con đường bảo vệ quyền lợi: khiếu nại hành chính và khởi kiện hành chính. Nhưng trên thực tế, cả hai đều chưa đủ sức để cân bằng vị thế giữa doanh nghiệp và chính quyền.
Kỷ nguyên tố tụng điện tử - Thách thức và cơ hội với nghề Luật sư
(TPVN) - Cùng với làn sóng chuyển đổi số mạnh mẽ, hệ thống Tư pháp Việt Nam đang bước vào một giai đoạn cải cách mang tính bước ngoặt. Khi Dự thảo Nghị quyết hướng dẫn thực hiện thủ tục tố tụng trên môi trường điện tử được Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân Tối cao ban hành, người dân sẽ có thể khởi kiện, nộp chứng cứ, nhận thông báo và thậm chí tham dự phiên tòa chỉ bằng vài thao tác trực tuyến.
Cải cách toàn diện VKS nhân dân theo Luật số 82/2025/QH15 và mô hình tố tụng mới
(TPVN) - Luật số 82/2025/QH15 chính thức có hiệu lực, mở ra một chương mới trong thiết kế thể chế tố tụng. Viện kiểm sát nhân dân – từ vị trí kiểm soát pháp luật – được tái định hình thành một trục quyền lực trung tâm trong hệ thống công lý: gọn hơn, mạnh hơn, và chủ động hơn. Đây không chỉ là cải tổ bộ máy, mà là sự định vị lại vai trò chiến lược của cơ quan công tố trong tiến trình kiến tạo một nền tư pháp hiện đại và liêm chính.
Tòa án điện tử – Đột phá công nghệ trong cải cách tư pháp, bài học từ thành phố Hồ Chí Minh
(LS.LTD) - Hành nghề tranh tụng, tôi từng chứng kiến không biết bao lần một phiên tòa bị hoãn chỉ vì thư triệu tập bị thất lạc, hồ sơ bị “kẹt” giữa các phòng, hay một nhân chứng không thể bay từ miền Trung vào TP.HCM đúng hẹn. Tư pháp là trụ cột của Nhà nước pháp quyền, nhưng quá trình tiếp cận công lý lại không ít lần khiến người dân nản lòng bởi thủ tục lạc hậu, thiếu minh bạch và chi phí vô hình quá lớn. Trong bối cảnh đó, sự ra đời và mở rộng của Tòa án điện tử tại Việt Nam, đặc biệt ở TP.HCM, không chỉ là một tiến bộ kỹ thuật, mà là một đột phá chiến lược – làm thay đổi căn bản cách thức mà người dân, doanh nghiệp và Nhà nước tương tác với hệ thống tư pháp. Công lý, giờ đây, đã gần hơn bao giờ hết – chỉ cách một cú nhấp chuột.
