Bước chuyển của tư pháp hình sự: Đổi mới để phục vụ công lý và quyền con người

Xuất phát từ yêu cầu thể chế hóa và đồng bộ hóa pháp luật

Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2025 (Luật số 99/2025/QH15) được ban hành trong bối cảnh hàng loạt văn bản pháp luật về hình sự, tố tụng và tổ chức bộ máy tư pháp được Quốc hội thông qua và có hiệu lực cùng thời điểm: Bộ luật Hình sự 2025 (Luật số 86/2025/QH15), Luật Tổ chức Tòa án nhân dân, Viện kiểm sát nhân dân (sửa đổi), Luật Thi hành án hình sự, v.v.

Đây là bước cụ thể hóa chủ trương tại Nghị quyết số 27-NQ/TW về cải cách tư pháp và Nghị quyết số 190/2025/QH15 của Quốc hội về kiện toàn tổ chức bộ máy các cơ quan tiến hành tố tụng. Không còn là những sửa đổi manh mún, rời rạc – lần này, tư pháp hình sự được tái thiết lập trên nền tư duy hệ thống, đồng bộ và định hướng dài hạn [1].

Khẳng định vai trò cá nhân trong tiến trình tố tụng

Một trong những đột phá mang tính thể chế là xác định rõ hơn vai trò và trách nhiệm của người tiến hành tố tụng. Các Điều 36, 41, 44, 45 của Luật sửa đổi đã thu hẹp đáng kể phạm vi ủy quyền trong nội bộ cơ quan điều tra, viện kiểm sát và tòa án, buộc các chức danh tư pháp chủ chốt như Chánh án, Viện trưởng, Thủ trưởng CQĐT phải trực tiếp chịu trách nhiệm về các quyết định tố tụng của mình.

Quy định này không chỉ góp phần chống lạm quyền hay né tránh trách nhiệm, mà còn tạo ra văn hóa cá nhân hóa trách nhiệm trong hoạt động tư pháp – một tiêu chuẩn tiến bộ trong quản trị tư pháp hiện đại [2].

Đưa lực lượng cơ sở vào guồng máy điều tra chính quy

Lần đầu tiên trong lịch sử pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam, Công an cấp xã được trao thẩm quyền điều tra đối với tội phạm ít nghiêm trọng và nghiêm trọng (Điều 37 khoản 1a). Quy định này phù hợp với thực tiễn sau khi bộ máy chính quyền và công an địa phương đã được tổ chức lại theo mô hình hai cấp.

Đây là bước đi mang tính “cách mạng” trong cách nhìn nhận về vai trò của lực lượng cơ sở, đồng thời cũng là lời khẳng định: quản lý nhà nước về an ninh, trật tự phải bắt đầu từ cấp xã – nơi gần dân, sát dân và hiểu dân nhất. Bên cạnh đó, các lực lượng chuyên ngành như Hải quan, Kiểm lâm, Biên phòng cũng được quyền thực hiện một số hoạt động điều tra sơ bộ (Điều 35, 37) [3].

Xét xử phù hợp với thực tiễn địa bàn và tính chất vụ án

Từ ngày 01/7/2025, hệ thống Tòa án được tổ chức lại gồm 34 Tòa án cấp tỉnh và 355 Tòa án nhân dân khu vực. Bộ luật Tố tụng Hình sự sửa đổi cũng điều chỉnh lại thẩm quyền xét xử sơ thẩm và phúc thẩm theo hướng: gắn thẩm quyền với lãnh thổ, đặc điểm vụ án và yếu tố quốc tế (Điều 268, 269).

Điều này giúp phân luồng xét xử hợp lý hơn, giảm áp lực cho cấp tỉnh, đồng thời tăng hiệu quả tiếp cận công lý cho người dân ở vùng sâu, vùng xa. Đây là mô hình được học hỏi từ hệ thống Tòa sơ thẩm khu vực của nhiều quốc gia châu Âu – nơi xét xử không chỉ là tuyên án, mà còn là thiết chế hiện diện thường xuyên của công lý [4].

Hồ sơ điện tử, ký số và thông báo tố tụng online

Việc hiện đại hóa thủ tục tố tụng không còn là khẩu hiệu. Theo Điều 131 và 132, hồ sơ tố tụng có thể được lập, lưu trữ dưới dạng điện tử, có chữ ký số được thừa nhận giá trị pháp lý tương đương bản giấy. Thêm vào đó, các văn bản tố tụng như giấy triệu tập, quyết định khởi tố, cáo trạng... được phép gửi qua nền tảng số kết nối với Trung tâm dữ liệu tố tụng quốc gia (Điều 137, 141).

Chỉ riêng điều này đã giúp giảm hàng chục nghìn giờ công hành chính mỗi năm, đồng thời nâng cao tính bảo mật, khả năng truy cập và bảo quản hồ sơ – điều tối quan trọng trong hệ thống tư pháp hình sự có số lượng vụ án lớn và tính chất nhạy cảm như ở Việt Nam [5].

Rút ngắn thời hạn – giảm chi phí – tăng công bằng

Một cải cách quan trọng nữa là rút ngắn thời hạn điều tra, truy tố, xét xử và khiếu nại, được thể hiện trong các Điều 149, 208, 262, 346, 352. Việc này nhằm đảm bảo tố tụng không bị kéo dài vô lý, gây thiệt hại cho các bên tham gia.

Đặc biệt, Điều 135 giao Ủy ban Thường vụ Quốc hội quy định miễn, giảm chi phí tố tụng cho người yếu thế. Đây là một thông điệp rõ ràng rằng: nền tư pháp không chỉ trừng trị công minh, mà còn cần nhân văn và chia sẻ – để người dân không bị cản trở tiếp cận công lý chỉ vì nghèo khó [6].

Chuyển tiếp linh hoạt – giữ ổn định hệ thống pháp luật

Không như những lần sửa luật trước dễ gây lúng túng, Luật số 99/2025/QH15 kèm theo Nghị quyết hướng dẫn rõ: mọi vụ án đã thụ lý trước 01/7/2025 nhưng chưa kết thúc sẽ áp dụng các quy định mới, trừ khi có quy định đặc biệt.

Cách làm này giúp đồng bộ trong áp dụng pháp luật, không làm gián đoạn tiến trình tố tụng, đồng thời bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của các bên liên quan. Đây là một biểu hiện đáng trân trọng trong tư duy lập pháp ổn định – linh hoạt – thích ứng [7].

Lan tỏa tư duy mới – hiện thực hóa công lý

Tư pháp hình sự là lĩnh vực dễ gây hiểu nhầm và xa rời công chúng nếu thiếu minh bạch và cải cách. Lần sửa đổi Bộ luật Tố tụng Hình sự 2025 là một lời cam kết mạnh mẽ rằng:

• Mọi hoạt động điều tra, truy tố, xét xử đều phải đặt quyền con người ở trung tâm.

• Công lý không còn là đặc quyền của hệ thống – mà là dịch vụ công mà mọi công dân đều có quyền tiếp cận.

• Nhà nước pháp quyền không thể chỉ hiện diện qua luật, mà phải sống động trong từng quyết định khởi tố, mỗi bản án công khai, và từng câu hỏi thẩm vấn đúng trình tự.

Tuy nhiên, cải cách luật pháp chỉ là điều kiện cần. Để tinh thần cải cách lan tỏa đến từng công an xã, từng thẩm phán, từng cán bộ tư pháp – cần thêm một điều kiện đủ: đó là sự hiểu biết của người dân. Bởi công lý chỉ có thể trọn vẹn khi xã hội cùng giám sát, cùng hành động và cùng tin tưởng vào thể chế.

Tài liệu tham khảo:

[1] Văn bản Luật số 99/2025/QH15 – Bộ luật Tố tụng hình sự sửa đổi 2025. Quốc hội khóa XV.
[2] Điều 36, 41, 44, 45 – Luật số 99/2025/QH15.
[3] Điều 35, 37 – Luật số 99/2025/QH15.
[4] Điều 268, 269 – Luật số 99/2025/QH15. Kết nối với Luật Tổ chức TAND sửa đổi.
[5] Điều 131, 132, 137, 141 – Luật số 99/2025/QH15.
[6] Điều 135, 149, 208, 262, 346, 352 – Luật số 99/2025/QH15.
[7] Nghị quyết kèm theo Luật số 99/2025/QH15 – nguyên tắc áp dụng chuyển tiếp.

Cải cách toàn diện VKS nhân dân theo Luật số 82/2025/QH15 và mô hình tố tụng mới

(TPVN) - Luật số 82/2025/QH15 chính thức có hiệu lực, mở ra một chương mới trong thiết kế thể chế tố tụng. Viện kiểm sát nhân dân – từ vị trí kiểm soát pháp luật – được tái định hình thành một trục quyền lực trung tâm trong hệ thống công lý: gọn hơn, mạnh hơn, và chủ động hơn. Đây không chỉ là cải tổ bộ máy, mà là sự định vị lại vai trò chiến lược của cơ quan công tố trong tiến trình kiến tạo một nền tư pháp hiện đại và liêm chính.
 

Tòa án điện tử – Đột phá công nghệ trong cải cách tư pháp, bài học từ thành phố Hồ Chí Minh

(LS.LTD) - Hành nghề tranh tụng, tôi từng chứng kiến không biết bao lần một phiên tòa bị hoãn chỉ vì thư triệu tập bị thất lạc, hồ sơ bị “kẹt” giữa các phòng, hay một nhân chứng không thể bay từ miền Trung vào TP.HCM đúng hẹn. Tư pháp là trụ cột của Nhà nước pháp quyền, nhưng quá trình tiếp cận công lý lại không ít lần khiến người dân nản lòng bởi thủ tục lạc hậu, thiếu minh bạch và chi phí vô hình quá lớn. Trong bối cảnh đó, sự ra đời và mở rộng của Tòa án điện tử tại Việt Nam, đặc biệt ở TP.HCM, không chỉ là một tiến bộ kỹ thuật, mà là một đột phá chiến lược – làm thay đổi căn bản cách thức mà người dân, doanh nghiệp và Nhà nước tương tác với hệ thống tư pháp. Công lý, giờ đây, đã gần hơn bao giờ hết – chỉ cách một cú nhấp chuột.

Phân cấp Giám đốc thẩm tới Tòa án nhân dân cấp tỉnh – Cải cách hay nguy cơ phân tán công lý?

(TPVN) -  Từ ngày 01/7/2025, Tòa án nhân dân (TAND) cấp tỉnh sẽ chính thức được trao thẩm quyền giám đốc thẩm và tái thẩm đối với các bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của TAND khu vực. Đây là bước chuyển quyền chưa từng có tiền lệ trong lịch sử tố tụng Việt Nam. Trong khi nhiều ý kiến nhìn nhận đây là một cải cách tư pháp cấp tiến, cũng không ít lo ngại được đặt ra: liệu điều đó có dẫn đến mâu thuẫn trong mô hình quyền lực xét xử khi một cấp tòa vừa là nơi tuyên án, vừa là nơi tự mình giám sát lại phán quyết của chính cấp dưới?

Thẩm phán – từ công chức thành người kiến tạo công lý: Đổi mới quan trọng của Tư pháp Việt Nam

(TPVN) - Cải cách tư pháp không thể chỉ dừng ở những điều chỉnh thủ tục hay đổi mới công nghệ – mà cốt lõi nằm ở con người thực thi pháp luật. Trong đó, thẩm phán – với quyền năng “nhân danh nước Cộng hòa XHCN Việt Nam” để xét xử – chính là linh hồn của công lý. Thế nhưng, nếu thẩm phán vẫn bị ràng buộc bởi cơ chế bổ nhiệm thiếu độc lập, tiêu chí đánh giá hành chính và quy trình tuyển chọn thiếu sàng lọc, thì công lý dù có tiến gần đến người dân, vẫn có thể bị treo lơ lửng ngoài hành lang Toà án.

Phân cấp thẩm quyền điều tra: Khi công an xã có quyền khởi tố – bước ngoặt cải cách hay thách thức pháp lý?

(TPVN) - Từ ngày 01/7/2025, Trưởng và Phó Trưởng Công an cấp xã (là điều tra viên trung cấp hoặc cao cấp) được phép thực hiện hoạt động khởi tố và điều tra hình sự trong một số vụ án cụ thể theo ủy quyền của cấp tỉnh. Đây là lần đầu tiên hệ thống pháp luật tố tụng Việt Nam ghi nhận chính thức thẩm quyền điều tra ở cấp xã – mở ra một bước ngoặt cải cách chưa từng có trong lịch sử tư pháp nước nhà. Nhưng đồng thời, cũng đặt ra những câu hỏi pháp lý gai góc về kiểm soát quyền lực, năng lực nghiệp vụ và ranh giới giữa phân quyền – phân cấp – phân trách nhiệm.

Ngành Công an trong kỷ nguyên mới – Kiến trúc sư trật tự, an ninh quốc gia

(TPVN) - Từ ngày 1/7/2025, cùng với quá trình sắp xếp chính quyền địa phương hai cấp, tổ chức bộ máy Công an nhân dân Việt Nam chính thức vận hành theo mô hình tinh gọn mới. Đây không chỉ là một bước cải cách kỹ thuật hành chính, mà là biểu tượng cho tầm vóc tư duy thiết chế của quốc gia. Với góc nhìn của một quan sát viên chính trị, những đột phá này đặt nền móng cho kỷ nguyên quản trị hiện đại, hiệu lực – nơi ngành Công an tiếp tục đóng vai trò trụ cột trong kiến tạo trật tự, bảo vệ an ninh quốc gia và thúc đẩy Nhà nước pháp quyền.